KOMPENDIUM WIEDZY Z FONETYKI.
Głoska= najmniejsza słyszalna i mówiona część wyrazu
Litera=graficzny znak głoski, najmniejsza pisana część wyrazu
Litera „i” może być:
- Znakiem graficznym spółgłoski- jeśli stoi przed spółgłoską (np. malina- m-a-l’-i-n-a)
- Znakiem miękkości- jeśli występująca po niej głoska jest samogłoską (np. wioska- w’-o-s-k-a)
Bez względu na pozycję w wyrazie, „i” zawsze zmiękcza poprzedzającą je spółgłoskę np. wioski, poniosę.
Przykłady
PRZEJAŻDKA
Litery: p-r-z-e-j-a-ż-d-ż-k-a (11)
Głoski: p-rz-e-j-a-ż-d-ż-k-a (9)
SZANOWANY
Litery: s-z-a-n-o-w-a-n-y (9)
Głoski: sz-a-n-o-w-a-n-y (8)
Sylaby: sza-no-wa-ny (4)
DŻOKEJ
L: d-ż-o-k-e-j (6)
G: dż-o-k-e-j (5)
PIERWSZAK
L: p-i-e-r-w-s-z-a-k (9)
G: p’-e-r-w-sz-a-k (7)
DZISIEJSZY
L: d-z-i-s-i-e-j-s-z-y (10)
G: dz’-i-s’-e-j-s-z-y (7)
Klasyfikacja głosek
Narządy mowy dzielimy na:
- Nieruchome à zęby, podniebienie twarde, tchawica, krtań, jama ustna, dziąsła.
- Ruchome à
- Wiązadło głosowe – decydują o dźwięczności lub bezdźwięczności głoski. Gdy są zsunięte, przedostające się z płuc powietrze natrafia na przeszkodę, wprowadza wiązadła w drżenie i powstaje głoska dźwięczna. Gdy są rozsunięte, powstaje głoska bezdźwięczna.
- Podniebienie miękkie zakończone językiem- decyduje o nosowości lub ustności głoski, np. „o” ustna, „u” nosowa.
- Język – decyduje o twardości i miękkości głoski. Kiedy środek języka jest podniesiony i dotyka podniebienia twardego, powstaje głoska miękka. Gdy środek języka nie dotyka podniebienia twardego, to powstaje głoska twarda.
Głoski nosowe à ą, ę, m’, m, n ,n’
Głoski ustne à wszystkie pozostałe samogłoski i spółgłosko
Samogłoski
Dźwięczne: j, b, b’, d, dz, dź, dż, g, g’, w, w’, z, ż, ź, m, m’, n, n’, l, l’, ł, r
Bezdźwięczne: p, p’, t, c, c’, cz, k, k’, f, f’, s, sz, s’, ch, ch’
Głoski
Twarde: b, c, ch, dz, f, g, k, l, m, n, p, s, w, z, cz, d, dż, ł, r, sz, t, ż, a (spółgłoski+a)
Miękkie: b’, c’, ch’, dz’, f’, g’, k’, l’, m’, n’, p’, s’, w’, z’, i
DZIENNIK
d-z-i-e-n-n-i-k
dz’-e-n-n’-i-k
dz’- ustna, dźwięczna, miękka
e- ustna, dźwięczna
n- nosowa, dźwięczna, twarda
n’- nosowa, dźwięczna, miękka
i-ustna, dźwięczna
k- ustna, bezdźwięczna, twarda
ARCHITEKTURA
a-r-c-h-i-t-e-k-t-u-r-a
a-c-h’-i-t-e-k-t-u-r-a
a- ustna, dźwięczna, twarda
r- ustna, dźwięczna, twarda
ch’- ustna, bezdźwięczna, miękka
i-dźwięczna, ustna, miękka
t- ustna, bezdźwięczna, twarda
e- ustna dźwięczna, twarda
k- ustna, bezdźwięczna, twarda
u- nosowa, dźwięczna, twarda
Upodobnienia fonetyczne
inaczej asymilacje. Polegają na dostosowaniu wymowy głoski do wymowy głosek sąsiednich np. wyraz swój – s-f-u-j
Rodzaje upodobnień:
- Upodobnienia wewnątrzwyrazowe – zachodzą wewnątrz wyrazu, np. w wyrazie „swój”.
- Upodobnienia międzywyrazowe – ostatnia głoska pierwszego wyrazu dostosowuje się do pierwszej głoski ostatniego wyrazu np. łeb krowy –
ł-e-p k-r-o-w-y
- Upodobnienia na końcu wyrazu – np. w wyrazie dąb – d-ą-p
- Upodobnienia postępowe – upodabniamy głoskę do głoski następującej po niej np. swój – s-f-u-j
- Upodobnienia wsteczne – głoskę upodabniamy do jej poprzedniczki np. prośba – p-r-o-ź-b-a
Upodobnienia par spółgłosek dźwięczna – bezdźwięczna (lub odwrotnie) możemy podzielić ze względu na:
- kierunek upodobnienia (wsteczne lub postępowe),
- utratę bądź też uzyskanie dźwięczności (udźwięcznienie lub ubezdźwięcznienie),
- miejsce wystąpienia upodobnienia (wewnątrzwyrazowe lub międzywyrazowe).
- PODZIAŁ 1
Upodobnienie wsteczne – pierwsza spółgłoska w parze upodabnia się do drugiej (a więc upodobnienie odbywa się wstecz), np. ławka.
Upodobnienie postępowe – druga spółgłoska w parze upodabnia się do pierwszej (a więc upodobnienie odbywa się do przodu), np. swoboda. Upodobnieniu postępowemu podlegają tylko dwie spółgłoski dźwięczne: w, rz.
- PODZIAŁ 2
Ubezdźwięcznienie – spółgłoska dźwięczna traci swoją dźwięczność pod wpływem sąsiedniej bezdźwięcznej, np. ławka.
Udźwięcznienie – spółgłoska bezdźwięczna uzyskuje dźwięczność pod wpływem sąsiedniej dźwięcznej, np. groźba.
- PODZIAŁ 3
Wewnątrzwyrazowe – upodobnienie zachodzi w obrębie tylko jednego wyrazu; należą do tego upodobnienia wyrazy z podziału 1 oraz 2
Międzywyrazowe – upodobnienie zachodzi między dwoma wyrazami (a zatem dotyczy ostatniej głoski pierwszego wyrazu i pierwszej głoski drugiego wyrazu) np. mąż Teresy. Jest to zawsze upodobnienie wsteczne.
Przykłady
* krzew- kszef * łódka- łutka * krzyż – kszysz * zwycięzca – zwyc’ęsca
Materiał przygotowany na podstawie różnych źródeł.